جهان بدون حیوان در راه است

طهورا شهبازی: فهرست قرمزگونه‌های در معرض خطر اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) به روز شد. فهرستی که با طول و دراز شدن آن زنگ هشدار انقراض گونه های گیاهی و جانوری بیشتر به صدا در می آید. جدیدترین گزارش این اتحادیه نشان می دهد که اقدامات موثر برای حفاظت از طبیعت موفقیت آمیز بوده است و جمعیت «وشق‌ایبری» و «فوک خزپوش گوادالوپه» را افزایش داده اما در عین حال گونه‌هایی چون شیرها، گربه طلایی آفریقایی و شیردریایی نیوزیلندی با خطر انقراض روبه‌رو هستند.

همچنین 99 درصد گونه گیاهی Asian Slipper orchid استوایی که یکی از بهترین گیاهان تزئینی است در معرض خطر انقراض قرار دارد. آخرین گزارش اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت حاکی از آن است که جمع‌آوری بیش از حد و تخریب زیستگاه فشار مضاعفی را بر بسیاری از گیاهان دارویی وارد کرده است.

بنای لیست قرمز گونه‌های در معرض تهدید اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت در سال 1964 گذاشته شد و لقب مفهومی‌ترین لیست گونه‌های بیولوژیک جهان از نظر حفاظتی را گرفت. علاوه بر آن مهمترین مقام بین‌المللی در زمینه وضعیت حفاظت گونه‌های مختلف است.

لیست قرمز که با توجه به معیارهای دقیق تنظیم شده و خطر انقراض هزاران گونه و زیرگونه جانوران و گیاهان کره زمین را ارزیابی می‌کند، هدف از تنظیم آن بیان فوریت اقدامات حفاظتی به افکار عمومی و سیاستگذاران و نیز کمک به جامعه بین‌الملل برای کوشش در جهت کاهش انقراض گونه‌ها عنوان شده است.

اکنون فهرست قرمز شامل 77 هزار و 340 گونه بررسی شده است که 22 هزار و 784 مورد از آنها در معرض انقراض قرار دارند. از دست رفتن زیستگاه ها اصلی ترن تهدید 85 درصد از تمامی گونه‌هایی است که در فهرست IUCN جای گرفته‌اند. تجارت غیرقانونی و وجود گونه‌های مهاجم نیز از تهدیدهای اصلی کاهش جمعیت این گونه هاست.

1140 گونه جانوری در ایران

اما در ایران وضعیت گونه های جانوری چگونه است؟ براساس آخرین بررسی‌ها که از طرف سازمان حفاظت محیط زیست اعلام شده است، 1140 گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب‌های داخلی در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی ایران شناسایی شده، به علاوه حدود 650 گونه ماهی که در آب‌‌های دریایی شناسایی شده است.

پستانداران با 197 گونه شناسایی شده، طیف وسیعی از جانوران را از نظر جثه در بر می‌گیرد؛ از پستاندار بسیار کوچکی که حشره خوار کوتوله نامیده می‌شود و فقط در حدود 2 گرم وزن دارد تا نهنگ‌های بزرگ آب‌های دریای جنوب با طول بیش از سی متر و وزن 130 تن را می‌توان در این رده مشاهده کرد.

در میان مهره‌داران 535 گونه پرنده شناسایی و گزارش شده که این تعداد گونه‌ معادل کل گونه‌های پرنده گزارش شده در قاره اروپا و دو سوم پرندگان خاورمیانه است. پرندگان به سبب برخورداری از قدرت پرواز ، صاحب وسیع ترین محیط بلامعارض در گیتی یعنی هوا هستند. هم اکنون پرندگانی نظیر درنای سیبری، اردک سرسفید، اردک مرمری، میش مرغ، هوبره، پرندگان شکاری و تعدادی دیگر از گونه ها در کشور در معرض تهدید و انقراض است.

از رده خزندگان نیز تاکنون227 گونه مورد شناسایی قرار گرفته، اما اطلاعات مفید و قابل دسترس در مورد اغلب این گونه ها بسیار اندک است .کمبود مطالعات جامع در مورد بیولوژی و وضعیت حفاظتی این گونه ها از یک طرف و جمعیت رو به زوال با توجه به عوامل متعدد تهدید کننده به ویژه تخریب زیستگاههای آنها در سال های اخیر موجب نگرانی زیادی در مورد تعدادی از گونه های ارزشمند خزنده کشورمان شده است.

از رده دوزیستان نیز در 21 گونه تاکنون گزارش شده و در بین آنها سمندرها از نظر وضعیت حفاظتی از درجه اهمیت بیشتری برخوردار هستند و اطلاعات بسیار کم و جزئی از بیولوژی و اکولوژی آنها در دست است. گونه هایی نظیر سمندر لرستانی، سمندر کردستانی، سمندرغارزی ایرانی و سمندر آذربایجانی در وضعیت بحرانی یا در معرض خطر انقراض قرار دارند.

ماهیان آب‌های داخلی ایران شامل 160 گونه بوده که در 25 خانواده جای گرفته‌اند. متاسفانه به دلیل عدم توجه لازم به حفظ و مدیریت آبزیان آب های داخلی طی سال های اخیر مطالعات جامعی برای شناخت ماهیان در اکوسیستم های آبی مختلف صورت نگرفته و از فراوانی و پراکنش بسیاری از گونه ها اطلاعات و آمار دقیقی در دسترس نیست و یا جمعیت برخی گونه ها نظیر ماهی کورغار در معرض تهدید است.

یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه و ... در خطر نابودی

با وجود غنای گونه ای قابل ملاحظه، متاسفانه حدود 76 گونه از رده‌های جانوری کشورمان در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) قرار دارد و از گونه‌هایی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده و در کمتر از یک قرن گذشته منقرض شده اند و اگر برای حفاظت گونه‌های ارزشمند و در خطر انقراض مثل گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه، گوزن زرد و... اقدامات موثر انجام نشود باید نام آنها را در لیست منقرض شده ها جست و جو کرد.

در این میان 19 گونه از پستانداران، 25 گونه از پرندگان، 16 گونه از خزندگان، 4 گونه از دوزیستان و 10 گونه از ماهیان آب های داخلی کشور در سال 2014 میلادی به عنوان گونه های مهره دار در معرض تهدید در لیست سرخIUCN قرار دارند.

از عواملی که به مرور زمان بر جمعیت حیات وحش ایران تاثیر گذاشته و آنها را در خطر انقراض و نابودی قرار می دهد می توان به جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها و جمعیت گونه‌ها، وجود سلاح‌های غیر مجاز، حضور دام بیش از ظرفیت در زیستگاه‌ها، تجارت غیر قانونی گونه‌های جانوری و اجزای آنها، خشکسالی ها و شیوع بیماری ها اشاره کرد.